Цэцэн хан аймгийн Хардэл бэйсийн хошуу буюу одоогийн Хэнтий аймгийн Галшар суманд “Гулиа” Д.Лувсанбалдан хэмээх гайхамшигтай шооч эр ХХ зууны эхэн хагаст амьдарч байжээ. МҮБХоос гаргасан түүвэрт “Улсын заанЛувсанбалдан 1910 оны аравдугаарсарын 1-нд төрсөн” гэсэн мэдээллээс өөр зүйл алга.
Ядуу хамжлага Долгорын бутач хүү Лувсанбалдан нутаг орондоо эгнэшгүй бяртай гэгдэж байсан учир “Босоо” хэмээх Ганжууржавын Самдан галдаа авчээ. Ингээд 1938оны улсын наадамд Хэнтий аймгаас “Босоо” Самдан тэргүүтэй Луузангийн Нямбуу, Наваанлувсан, Бяруузана, Лувсанбалданнарын бөхчүүд иржээ.
Энэ наадамд Архангай аймгийн Жаргалант сумын харьяат Баатарын Төрбат түрүүлж арслан цол авчээ. Харин энэ наадамд Лувсанбалдан, Бяруузана зэргийн залуу бөхчүүд зургаа давж заан цол хүртсэн байдаг юм. Улсын наадмынмаргааш найр наадам үргэлжилжбайх үед Улсын бага хурлыннарийн бичгийн дарга Баяр Лув санбалдангийн найз хүүхнийг эргүүлж шилэн портоороо Туул голын эргээр зугаалуулсан гэнэ.
Үүнд Лувсанбалдан ихэд хилэгнэн Улсын бага хурлын нарийн бичгийндарга Баярыг алгадаж орхиод “Улаан байшин” хэмээх шорондорсон аж.Эндээс л түүний хувь заяанытөөрөг төөрч буруу замаар будаа тээх аян эхэлсэн гэдэг. Улаанбайшингийнхоригдогсод нарлагаандсууж байтал дээгүүр ньцагаан онгоц нисээд өнгөрчээ. Онгоц харж зогссон Лувсанбалдан“Орос цагаан азарга хятад оржногоо гуйхаар явлаа” гэж хэлээд өнгөрчээ.
Улсын бага хурлын нарийн бичгийн даргыг зодоод зогсохгүй Орос-Монголын найрамдалт харилцаанд сэв суулгах үг хэлсэн хэмээн чангалж гурван жилийн хорих ял өгч одоогийн Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Онон дундын лагерьт аваачжээ. Улсын заан Д.Лувсанбалдан нэг удаа Хэнтий аймгийн төв орж хоригдлуудын хоол ундыг авахболомж таарч.
Угийн хэсэмхий мань эр нэг харгалзагчийн хамтаар аймгийн төвийн дэлгүүрт оржээ. Д.Лувсанбалдан худалдагчид хандан “Иринагийн эрээн булчингаас тавыг өгчих, Иваны хар хошногоос нэг алдыг өгчих” гэсэн байна. Иринагийн эрээн булчин гэдэг нь пульчикан талх, Иваны хар хошного гэдэг нь хиамыг хэлсэн юмсанж. Санаандгүй хэлсэн үг нь асуудал болж “Ам цуурсан” хэргээр дахиад гурван жилийн хорих ял нэмүүлчихжээ.
“До” яам Лувсанбалданг хараандаа авч өөрийн мэдээлэгчийг сүүдэр дагуулах болсон гэдэг. Хэнэггүй нь дэндсэн мань эр Ю.Цэдэнбалыг даргаар сонгогдоход “Дөрвөдүүд наарандээр залар, халхууд шалан дээр” гэж хашгираад дахиад ял нэмүүлчихжээ. Төд удалгүй Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор Өршөөлийн хууль гарч шорон бараг хоосорчээ. Харин улс төрийн гэмт хэрэгтэн гэдэг Лувсанбалданд зарлиг, өрш өөл туссангүй. “До” яамны нэгэн мэдээлэгч шагай харваад суужбайсан Лувсанбалданд хүрч ирээд“Лувсанбалдан гуай таньд зарлиг тусав уу” гэхэд тэрээр “Урд уулын ар дээр нэг туслаа. Улаан тамхины нүүрэн дээр нэг туслаа. Эрээн шаазангийн амсар дээр нэг туслаа.Эрхэм “Гулиа” надад гучин жилтуссангүй. Давлаа, давлаа” гээд сум тавьж байж.
Улсын заан Д.Лувсанбалданг нутгийнх нь зарим хүмүүс “Дэлдэн Гулиа” гэдэг юм билээ. Тэр үед дэлгүүрээр хэсэх, гуанзанд орохыг “гулиа дарах” гэдэг байж. Мань эрчөлөө л олдвол гуанз, дэлгүүрээр “гулиа дарах” дуртай нэгэн байсан гэнэ. Их том чихтэй учраас “Дэлдэн Гулиа” гэсэн гэдэг. 1940-өөд оны сүүлээр Д.Лувсанбалдан шоронгоос суллагдаад нутаг орондоо тогтолгүй Улаанбаатарт иржээ. “До” яамны мэдээлэгчмөн л сүүдэр шиг дагаж явж.
Мань эр галт тэрэг ирж явааг хараад “Ирэхдээ идье ууя гээд ирэх юм. Буцахдаа ханалаа, цадлаа гээд явах гээд аялгуулан хэлжээ. Энэ үгийг нь “До” яамны төлөөлөгч нямбайлан тэмдэглэж яваад дарга нартаа уламжлав. Улсын заан Д.Лувсанбалданг нийгмийн тустай хөдөлмөр хийлгэхээр Дорноговь аймаг руу хоньчинболгожээ.
Тэр үед ноос ноолууртөлөвлөгөө гэдэг толгой өндийлгөдөггүй ажил байсан гэдэг. Лувсанбалдан ноос, ноолуурын төлөвлөгөөгөө биелүүлэхийн тулд нэг борлон ишиг самнаж байж. Тэр ишиг нь жигтэйхэн орилоо юмсанж. Лувсанбалдан санаандгүйгээр “Надад бахираад яах вэ, Нам засагтаа бахир” гэж хэлээд өнгөрчээ.Ингээд Д.Лувсанбалданг “Нам төрийн эсрэг цуурхал тараасан” хэргээр нэлээд хэдэн жилийн ял өгч Өмнөдэлгэрийн чанга дэглэмтэй хорих ангид ял эдлүүлэхээр болсонбайна.
Өвөл нь жигтэйхэн хүйтэн болж, Улсын заан Д.Лувсанбалдантэргүүтэй хоригдлуудаар модхийлгэж байж. Хоригдлуудын хоол хүнс тасарч модны холтос чанах л дутуу байсан гэдэг. Хоригдлуудын байрлаж байгаагазраас нэг км зайтай Дашсүрэн гэдэг малчных өвөлжиж байсан байна. Дашсүрэн өглөө босоодхартал саравчны мухарт уясаншүдлэн үхэр нь алга байж. Гадаашинэхэн цас орчихсон. Хүн малынмөр цаасан дээр бичсэн юм шигтодхон. Шүдлэн үхрийнх нь мөр байдаггүй. Харин 50 см орчмын орос эсгий гутлын мөр өвөлжөө-нийх нь баруун хойно байх юм гэнэ.
Тэр мөр явсаар мод хийж байгаа хоригдлууд дээр яваад ирж.Хоригдлуудын байрлаж байгаа өрөөгөөр орвол саяхан гаргасанүхрийн гэдэс идээд сууж байна гэнэшүү.Дашсүрэн “Миний шүдлэн эр үхрийг хулгайлсан хулгайч босоод ир гэхэд дэлдэн чихтэй, янхигар эр босч ирээд “Төвөөс ирэх хоол хүнс тасраад долоо хоноод хоригдлуудбид өлсөхийн эрхэнд аваад идчихсэн.Би хулгайлсан” гэжээ. Дашс үрэн “Чи тэгээд үхрийн мөр гаргалгүй яаж хулгайлдаг нөхөр вэ”гэхэд Лувсанбалдан “Хоньчилж хүлээд үүрчихсэн юм. Замдаа нэг модны ёзоор дээр сууж амарсан” гэсэн байна.
Дашсүрэн “Чи эгэлгүй бяртай хүн байна. Энэ хэргийн чинь талаархүн амьтанд хэлэхгүй, шоронгоос гарч наадмын дэвжээнээ ард түмнээ баясгаж яваарай” гэсэнгэдэг. Хуйхтай юм ургаж, хугацаатайял дуусдаг хойно Лувсанбалдан шоронгоос суллагдаад хотод иржээ. Бас баахан нөхдийг дагуулаад “гулиа дарж” явсан байна. Мань эр хөшөө үзэж явснаа бас л цуурч гарчээ. Сүхбаатар жанжны хөшөө гараа өргөн “Талаар дүүрэн мал байна” гэхэд Ленин гараа сунган “Таллаад авья, Давай” гэж байна шүү.
Тэгтэл Сталины хөшөө хармаандаа гараа хийн “Би мөнгийг нь гаргая” гэхэд Нацагдоржийн хөшөө “Би тэгвэлданс тооцоог нь хөтөлье” гэсэн гэнэ. Лувсанбалдан ингэж цуурсан учир дахин шоронд оржээ. Олон жил шорон оронгоор явсны эцэст Лувсанбалдан суллагдаждахиад л хотод иржээ. Түүнийхотод ирээд байсны учир гэвэл залуу цагийн амраг бүсгүйгээ эрээдявсан юмсанж.
Хувь заяаны төөрөгтөөрч Лувсанбалдангийн үрийгхэвлийдээ тээсэн бүсгүй усандхаясан чулуу шиг сураг алдарчээ.Түүнийг ойр тойрныхон нь эхнэртэй бол гэхэд Д.Лувсанбалдан “Улсын заан цолтой хүн ухна биш мунаг байж болохгүй” гээд эмэгтэй хүнээс хол хөндий явсан гэдэг. Хорин хэдэн насандаа учирсан хонгор бүсгүйдээ үнэнч, явсаар иржээ. Лувсанбалданы талаар багш Д.Мангал “Би 1940-1950 он хүртэл Хэнтий аймгийн наадмынгарын даагаар ажиллахдаа Лувсанбалдан гуайг харж байсан.
Их том биетэй, жигтэйхэн том чихтэй хүн байж билээ. Наадмаар ирээд залуусыг цаашлуулж, даваагорьдолгүй барилдчихаад явчихдаг байсан. Дархан аварга Б.Түвдэндоржулсын наадмаар цуг бөх үзэж хүндэтгэл үзүүлсэн” гэж дурсажбилээ.Дээр нэр дурдагдсан хүмүүсийн хувь заяа ороо бусгаа цагийн аясаар богинохон байсан гэхэд болно. Бага хурлын нарийн бичгийндарга Баяр нь хэлмэгдэж, “Босоо” хэмээх Ганжууржавын Самдан галзуурч, улсын заанЛуузангийн Нямбуу шоронд нас барсан байдаг юм. Эдгээр хүмүү- сийн намтар, түүхийг арчих гэсэн бодлого байжээ.
Энэ бодлогын хүрээнд Д.Лувсанбалдангийн барилдааны амжилт улсын заан цолтой гэхээс өөр зүйл байдаггүй аж. Нутаг орондоо “Дэлдэн Гулиа” гэж алдаршсан Д.Лувсанбалдан 1960 оны дунд үеэр Шархадны эмнэлэгт нас баржээ. Хаалттай нийгмийн үед үг хэлэх эрх чө- лөөгөө эдлэх гэж цаг үетэйгээтэрсэлдэж явсан “Гулиа” Лувсанбалдангийн гунигт амьдралаас өгүүлэхэд иймэрхүү.