-Жилийн жилд Батсүх уяачийн морь ч сайн давхидаг даа. Энэ жил бас таны хүү Төгсбатын морь сайхан уралдлаа.
-Миний хүүгийн морь сайн давхисан. Гэхдээ хэдэн сайн морьд нь ханиад хүрээд. Ханиад нь жаахан гайгүй гэснээ л улсын наадамд уралдуулсан. Хэдэн сайн морь нь ханиад хүрсэн ч яахав хөөрхий, буянт сайхан мал, хурдан морины буян их юм, айраг түрүү авлаа. Манай Төгсбатын морь их насны морьдын уралдаанд аман хүзүүдсэн.
-Төгсбат таны хэд дэх хүү вэ?
-Төгсбат доороосоо хоёр дахь, ганцхан дүүтэй хүү. Манайх Сүхбат, Батсүх, Төгсбат, Баттөгс, гэсэн нэртэй. Аав нь дандаа ийм сүрхий нэр өгдөг юм, зарим хүмүүс хольж солиод л байдаг юм. Манай өвгөн ч хүүхдүүддээ их адармаатай нэр өгдөг хүн байсан юм аа. Аавынх нь хайрласан нэр хүүхдүүдэд маань өлзий, ивээлээ өгч сайн сайхан л явж байна. манай хүүхдүүдийн нэр нь ч төстэй, царай зүс нь хоорондоо жигтэйхэн адилхан шүү дээ.
-Ер нь улсын наадам танай гэр бүлийн л наадам болдог шүү дээ. Хүү нь улсын наадамд түрүүлээд, хүүхдүүдийн тань уясан морь түрүүлээд, цолоо дуудуулдаг.
-Яахав миний хүү аварга Сүхбат зодог тайлсан. Одоо удам залгаж миний зээ нэг жаахан юм барилдаж л байна. Яадаг юм бол доо, харж л суух юм. Миний хүүг Жавзанжамъян гэдэг юм. Ээж нь нас барчихсан юм. Саяхан алдчихдаг манай бага охины ганцхан хүү л дээ. Манай бага охин өнгөрөөд 2 жил болж байгаа. Бага охиноос хойш өдөр хоног өнгөрч өгөхгүй байгаа юм шиг л санагдах юм. Манай Жавзанжамъян гадаад дотоодод уралдаан тэмцээнд явж медаль авчраад явж байгаа. Аварга ах шигээ их сүрхий махруу, улаймтгай, халгахгүй барилддаг хөөрхөн жаахан бөх байдаг юм. Миний хүү одоо 16 настай. Нондин жилийн хүүхдийн барилдаанд шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Бм амар мэнд байвал тэрийгээ юм дуулгаж магад гэж горьдож суудаг юм.
-Сүхбат аварга арай л эрт зодог тайллаа, улсынхаа наадамд хэд хэд түрүүлэх нас, эр бяр, хүч чадал байсан байхаа?
-Юу болсон юм мэдэхгүй. Гэнэт л зодог тайлсан. Бид нар ерөөсөө мэдээгүй, хэлээ ч үгүй. Телевиз үзэж байсан чинь гэнэт зодог тайллаа гэсэн, цочирдож хүлээж авсан. Би жаахан загнасан. Нэгэнтээ л өнгөрсөн юмыг би загнаад ч яах вэ дээ. Хүү маань одоо над дээр ирж байдаг юм.
-Даваабаатарт та бас найдлага тавина биз.
-Горьдолгүй яахав. Сая бөхийн таавар их будиллаа. Бараг тааж чадаагүй байх. Үнэхээр сайхан наадам боллоо. Залуучууд гаралгүй яахав. Даваа ахиад, ам аваад ирэхээр бөхчүүд улам сайн барилддаг шүү дээ.
-Олон уяач хүүхэдтэй хүн, танайд морь бий биз дээ?
-Бий, бий. Манай унаган морь уралдаж л байгаа. Унаган адуу маань байхад энд тэндээс тохийсон тохийсон юм авчраад эрлийз ч биш, монгол ч биш юм болгоод байсан. Тэр нь хэл ам татлаад байдаг байсан. Харин энэ жил тусад нь ялгаад уралдууллаа. Би болж, зөв гэж бодож байгаа. Монгол адуу, эрлийз хоёр яаж таарах вэ дээ. Эрлийз адуу чинь манай монгол морины нэг харайх газар хоёр харайж байгаа юм чинь. Яаж амжих вэ дээ.
-Шарга азарга монголчуудын хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүлэг. Амгалан төрийн ажнай шарга гэж өргөмжилсөн…
-Тийм хөөрхий. Уяач Эрдэнэчулуун манай бурхан болсон охины нөхөр байсан хүн. -Даваабаатар харцагыг Эрдэнэчулуун уяачийн охинтой суусан гэлцдэг.
-Үгүй. Эрдэнэчулууны охинтой суугаагүй. Манай бас нэг охины хүүхэдтэй суусан. Манай дээрээсээ 5 дахь охин л доо. Одоо охины маань нөхөр энэ байна. Би энэ охиноо төрүүлээд Алдарт эхийн 2 дугаар одон авсан. Сүхбатыг төрөхөд 1 дүгээр одонгоо авсан.
-Та хэдэн хүүхэдтэй билээ?
-Би 11 хүүхэд төрүүлсэн. Хоёр сайхан охиноо алдчихсан. Тэрэндээ л их харамсаж явдаг даа. Уг нь хэдэн хүүхдүүд минь аав ээжийгээ зовоохгүй элэг бүтэн сайхан л явж байсан юмсан. Сайн хань, ижил, үр хүүхэдтэй хүний дайтай явж байсан юмсан. Ийм сайхан том болсон охидуудаа алдах ээжид нь их л хүнд байдаг юм байна. Манайх 6 охин 5 хүүтэй айл. Хоёрыг нь алдчихаад одоо 4 охинтой л боллоо доо.
-Уучлаарай. Таны сэтгэлийн шархыг хөндсөнд…
-Би охидынхаа хамгийн багыг гэнэт алдчихсан. Бурхан болсон хоёр охиноо бодохоор л их харуусах юм даа. Миний бага төрөлхийн зүрх нь муу, зүрхний ховдол цоорхой гэж байсан. Эрүүл саруул, таргалан цатгалан сайхан охин л явдаг байсан. Зүрхний өвчин гэдэг айхтар, гэнэт л болохоо байдаг юм байна. Том охин маань элэг нь муу, их олон жил өвдсөөн. Эмнэлгээр их явсаан, эмчилгээ хийлгэж хийлгэж барсангүй, гооч нь барагдсан байхаа. Хоёр охиноо бодоод нэг хэсэг хүнд байсан. Одооноос л хүн төрхөндөө орж байна.
-Тод манлай уяач Эрдэнэчулууны авааль гэргий байсан таны охиныг монголчууд сайн танина. Хүнд өвдсөнийг нь ч мэднэ. Сүхбат аварга машинаа зараад эмчилгээнд нь зориулж байсан.
-Миний охин их өвдсөн, их эмчилсэн. Бүгд л машин унаагаа зараад эгчийгээ эмчлүүлж, нэг хэсэг явган таваргасан. Эрүүл саруул л болбол унаа машин ч яамай гээд, чи ч энийгээ өг, тэрийгээ зар гээд эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлсөн. Тэгж явсаар байгаад барсангүй, алдчихсан.
-Таныг үзэж хардаг, мэргэлдэг, нялх хүүхдийг эмчлэхдээ гойд сайн гэгддэг байсан. Одоо энэ ажлаа хийж байгаа юу?
-Би тугал бярууны мэргэч байсан. Одоо больсон. Малгайгаа өмсчихөөд л хаана байна гээд эрээд байгаа хүн чинь хүний заяа төөргийг үзэх гэж хаашаа харсан юм байхав. Тэрийг бүр орхисон.
–Танай хүүхэд бүгд тусдаа гарсан уу?
-Тэгсэн, бүгд л айл гэр болоод, авгай хүүхэдтэй болоод тусдаа гарсан. -Та хэнтэйгээ амьдарч байна.
-Наашаа харсан хүн болгонтой наана цаана болно гэдэг шиг амьдарч байна. Хүүхдүүд маань ээжийгээ харна гээд цувах л юмаа. Цаанаа орон гэртэй улсууд чинь олон хонохгүй юм. Ээж дээр хэн байх вэ, хэн нь хэд хонох вэ гээд л хуралдахаа шахах юм. Муусайн охидууд маань л их ирэх юм даа. Дөрвөн охин маань ээлжлээд ирдэг.
-Та нас сүүдэр хэд хүрч байгаа билээ.
-Одоо би 86 нас хүрлээ.
-Та Сүхбат аваргаар машинаа бариулчихсан хотын төвөөр явж байгаа харагддаг. Та тод өнгийн торгон дээл өмсчихсөн, сайхан ануухан гялалзаж харагддаг.
-Ээж хүү хоёр явна явна, явж өгнө шүү дээ. Би ийш тийшээ явна гэвэл муу хүү минь хүргээд л өгдөг юм. Нөгөө хүү маань хол байх юм, ойроороо Сүхбат маань жолооч хийнэ шүү дээ. Бас Төгсбат бид хоёр их явна. Төгсбат чинь миний зөвлөх. Доороо ганцхан дүүтэй ч тэр чинь их сүрхий. Тийм болохоор Төгсбатаараа зөвлөхөө хийдэг. Би яахав ийхэв гээд асууна, надад зөвлөнө, миний орон тооны зөвлөх.(инээв) Муусайн хүүхдүүд минь яахав. Амар мэнд, эрүүл саруул байгаасай гэж залбирч явах юм даа. Хоёр охиноо алдсанаасаа хойш их айх юмаа, жигтэйхэн их айдаг боллоо.
-Та их шүтлэгтэй хүн шүү дээ.
-Бурхан багшаа шүтнээ. Аав ээж минь ч шүтэж яваарай гэж захисан шүтээн маань одоо ч байдаг. Нэг хэсэг өмд гутал дотроо нуух шахаж яваад одоо ил гаргаж тавьсан. Зул өргөж болохгүй, маань уншиж болохгүй, нэг хэсэг хэцүү цаг үе байсан шүү. Тэгэхдээ нууцаар уншилгүй яахав. Одоо харин их сайхан боллоо. Хөөрхий залуучууд маань нуух хаах юмгүй сайхан болгож өглөө. Төрийн минь сүлд өршөө.
-Сүхбат аварга цагаан хоолтон болсон. Та үүнийг нь дэмждэг үү?
-Миний хүү нэг хэсэг цагаан хоол идэж махийж үхэх шахсан.(инээв) Харахын аргагүй, нүднээс гарах шахсан. Манай Сүхбат бас хачин хүн шүү. Цагаан хоолтон болсон гээд тураад нүднээс гарах шахсан. Ийм махийсан (хуруугаа махийлгаж үзүүлэв) өндөр туранхай юм болчихсон. Өөрөө ч “Би мах идэхгүй, тамирдаж байна шүү” гэдэг байсан. Би “боль, боль, махаа ид” гэж хэлдэг байсан. Мах юу нь муу байхав, нялх цагаасаа л идсэн хоол.
-Сүхбат аваргад мах идүүлж дөнгөсөн үү?
-Чадсаан. Одоо болиод, махаа идээд, эргээд махалж сайхан болсон. Тэр цагаан хоол гэдэг бүтэхгүй ээ.
-Ер нь таны аварга хүүгийн сэтгэлд хоногшсон барилдаан гэвэл…
-Давах, цол нэмэх тусам л сайхан санагддаг. Муухай санагддаг барилдаан гэвэл, тэр жилийн зодог тайлдаг наадам. Тэрэн шиг муухай юм байхгүй. Айхтар эвгүй юм байна лээ. Би ирэхээр нь уйлаад л загначихсан. “Чи түмэн олонд тийм муухай юм үзүүлдэг ээ. Чи дээрээ аавынхаа оронд аав болж яваа ахтай хүн. Муу ч гэсэн ээж чинь байна. Яахаараа бид бүгдэд хэлдэггүй юм. Ярьж зөвлөхгүй яасан юм. Яасан дураараа, том толгойтой хүн бэ? Чиний өөрийн чинь ухаан бүрэн байв уу. Гурван настай хүүхдийн хийхгүй ажлыг өдий 30 гарсан том хүн хийж байдаг” гээд загнасан. Дув дуугүй суугаад байсан. Би загналаа гээд яахав дээ, тэр зодгийг нь дахиж өмсгөж чадах юм биш. Наадам болохоор л барилдах нь гээд ярьдаг. Хөөрхий дөө, олон түмэн маань барилдаасай л гэж боддог юм байлгүй. Би ч барилдаасай гэж боддог байсан юм. Барилд гэж хэлдэг ч байсан, одоо хэлэхээ больсон. Хэлээд үгэнд орох биш. Хөдөө зусландаа телевиз үзэж байгаад л зодог тайлах гэж байна гэж анх сонссон. Үнэхээр муухай юм билээ.
-Сүүлийн үед Сүхбат аваргыг авгайгаасаа салсан, залуу бүсгүйтэй суусан гэж ярих юм байна ш дээ?
-Мэдэхгүй. Тэр залуу сайхан бэр миний нүдэнд лав харагдахгүй юм. Тэр яриад байгаа улсуудад л харагдаад байдаг юм байлгүй. Ер нь чихээрээ сонссон юм худлаа, нүдээр харсан юм л үнэн байдаг даа. Би нүдэнд л харагдаагүй бол чихээр сонссон юманд итгэдэггүй, ярих хэлэх ч дургүй. Худалч болно ш дээ. Хоёр нүдээрээ харсан юм эрхбиш өөр биз дээ.
Одоо хардаг нүд нь ч муудаад байнаа. Нүд үнэн, чих худалч гээд үг байна шүү дээ. Манайхан одоо сайд ноёдоосоо эхлээд муу хэлэхгүй амьтан байхгүй болчихсон. Тэр дундаа дээд талдаа их халгаатай байна. Ноёноороо оролдвол толгойгүй, нохойгоор оролдвол хормойгүй л гэдэг. Энэ улсууд мэдэж байдаг юм байгаа биз дээ. Ингэж дэмий юм ярьж байхын оронд нийтээрээ тэмцээд энэ олон ажилгүй залуучуудыг ажилд оруулаад, архи уудаггүй, тамхи татдаггүй, сайхан болгочихвол, чи би гэхгүй сайхан болно гэж боддог юм.
–Сүхбат аваргын гэргий Баясгалан ирж байна уу?
-Баясаа ирдэг юмаа, ойрд үзэгдэхгүй л байна. Ирэлгүй яахав.
-Та Өлзийт хороололд зусдаг. Өвөл хаана амьдардаг вэ?
-Манайх Зайсанд байртай. Муу хүү минь л авч өгсөн юм. Сайхан байр, би том байраар ер нь яахав дээ. Хоёр өрөө байртай. Би 11 сар хүргээд хот руу ордог. Байшиндаа миний нэг хуурай хүү хөдөө байдаг юм, түүний хүү оюутан болж ирсэн, тэр хүүтэй хамт амьдардаг юм. Тэр хүү зун болохоор амраад хөдөө явчихдаг.
-Танай уяач хүү Батсүх хаана амьдардаг вэ?
-Батсүх Дарханд байгаа. Дарханд манай бага хүү, Баттөгс гээд олон хүн амьдарч байгаа. Бүгдээрээ хүнсний үйлдвэртээ ажиллаж байгаа.
-Сүхбат аваргын “Алтан хүнс” үйлдвэрт үү?
-Тийм. Тэр чинь их сайхан үйлдвэр юмаа.
-Тэр үйлдвэрийг дуучин Ариунаагийн нөхөр Буяндоржоос авсан?
-Тийм юм гэнэ лээ. Нарийн ширийн юмыг нь би яаж мэдэх вэ.
-Аварга Сүхбат бас дээд сургуультай.
-Тиймээ. “Олимп” дээд сургуультай. Хэдэн хүүхдээ дасгал сургуулилт хийлгээд, хооронд нь барилдуулаад байж байдаг. Энэ хэд нь эрийн цээнд хүрч, сайн барилдаж, нэр цолтой болбол миний хүүгийн зорилго биелэх байх даа.
-Эрдэнэчулуун уяач танайхаар ирж байгаа юу?
-Үгүй ээ, ер нь ирээгүй. Зав чөлөө нь болдоггүй юм байгаа биз дээ. -Хоёр зээ нь байдаг тийм ээ?
-Байгаа, өчигдөр оройхон хүртэл ирээд явсан. Би хөөрхий тэр хоёрыгоо л гэдэг юм даа. Аавыг нь наашаа наашаа гэхээр авгай авчихсан, цаана нь нэг хүүхэд төрүүлчихсөн эмэгтэй байдаг, дуртай ч байх юм уу, дургүй ч байх юм уу, гэж боддог юм. Одоо манай хоёр овоо болж байнаа. Бага нь 11 дүгээр анги төгслөө. Нэг нь 20 гарч байна. Хоёр хүүхэд маань их ухаантай. Гайгүй сайн явчих байхаа.
-Б.Золбаяр гээд сэтгүүлч “Шаргын дууль” гэсэн нийтлэл бичсэн. Та уншсан уу?
-Уншилгүй яахав. Тэрийг харахад ч хэцүү юм билээ. Миний муу охин цагаан гүүний сүү элгэнд сайн юм гэнэ лээ гээд Эрдэнэчулуун цагаан гүү авчраад, дагаж ирсэн тэр шарга унага чинь одоо ингээд өсч үржээд яваа. Сая наадмаар цэнгэлдэхэд Амгалан төрийн ажнай шарга гээд хамгийн түрүүнд л алдар цолыг нь дуудаж байна лээ.
–Танайх олон уяач хүүтэй. Эрдэнэчулуун уяачаас алдарт шарга азарганых нь үр төлийг авсан уу?
-Байхгүй, аваагүй ээ. Голдуу унаган адуугаа, үүлдэр угсааг нь сайжруулаад яваад байх шиг байгаа юм.
-Танайд бөхийн удам бий юу?
-Манай өвгөний удамд байгаа. Манзширийн хийдийн Хундага арслан гэж алдартай бөх бий.
-Танай хүүхдүүд дунд хэд хэдэн аймаг сумын цолтой бөх бий шүү?
-Байгаа, байгаа. Манай том хүүгийн хүү Ганбаатар гээд аймгийн арслан цолтой бөх бий. Одоо барилдахаа больсон. Өөрөө ч сайн дураараа болиогүй юмаа, эрүүл мэнд нь муудаад больсон.
-Сүхбат аваргын хүүхдүүд барилдах юм уу? Удмаа дагавал сайн бөх гарна даа?
-Мэдэхгүй. Хүүхдүүдээ барилдуулахгүй л юм байна ш дээ. “Олимп”-доо сургадаггүй байхаа. Хүүхэд ч тэгээд дуртай юмаа л сайн сурдаг шүү дээ. Манай Батсүх морио уянгаа барилдаад суманд түрүүлчихээд байдаг юм. Сумын заан хүн. Одоо манайд сайхан сайхан бөх болбол болчихмоор хүн байх л юм, барилдахгүй юмаа. Батсүхийн хүү “Олимп” сургуульд сурч байгаа, бас манай нэг хүү байдаг юм. Миний хамгийн том хүүхэд охин, удаах нь хүү. Миний том охин одоо нэг майжгий авгай бий. Нас ахихаар майжгий авгай л болох юм байна ш дээ. Удаах хүү маань цал буурал толгойтой өвгөн. Манай охин, манай хүү гэхээр гайхсан царайтай хараад байдаг юм. Гаргасан юм чинь охин, хүү гэхээс өөр яахав дээ. Манай том охин гэхээр охин маань “пээ ээж минь дээ, охиноо хат” гэж хэлээд л бөөн инээдэм болдог юм.
-Таны ач, зээ одоо олон болсон байхаа?
-30 гарсан байна лээ. Цагаан сараар тоолоход 33 байсан. Би ач, гуч, дөчөө үзсэн.
–Гуч, дөчөө үзсэн хүн жаргадаг, урт насалдаг, зуу насалж, зургаадай алтан таягаа тулдаг гэлцдэг?
-Яахав дээ. Зовлон үзээд үр хүүхдээ алдахаараа ингэж амьд явах хэрэг алга гэж бахирдаг юм. Хүн чинь хуурамч юм болохоор дараа нь мартана. үр ач нараа амьд мэнд байхаар нь хууртаад л явах юм.
-Та наадмын талбай дээр од болдог. Энд тэндээс зургийг тань дараад л…
-Энд тэндгүй зураг дараад, аппарат нь гялсхийхээр, харж чадахгүй би нүдээ аньчихдаг. Хачин хачин юм гарч байгаа байхдаа, яана даа гэж бодож явдаг. Яахав дээ, та нар ямар намайг муу хэлэх гэж авч байгаа биш. Би энэ сурвалжлагч нарын ажлыг ойлгохыг хичээж, сайхан ханддаг юмаа. Одоо ч тэгээд юм хэлж, ярьж чадахгүй болох байхаа. Ухаан тун муудаж байна шүү.
-Та наадмаар малгай дээл хоёрынхоо өнгийг хослуулж өмсөөд сайхан харагдаж байсан. Одоо гэртээ байгаа ч гэсэн малгай дээл хоёроо ижил өнгөтэй торгоор хийн хослуулж өмсөөд сайхан харагдаж байна.
-Миний байж байгаа царай л энэ. Малгай дээл хоёроо хос гэж мэдэхгүй л байгаа шүү.
–Та тэтгэвэр авдаг уу?
-Авнаа. Хуучин 80 мянган төгрөг авдаг байсан юм. Сая нэмэгдээд 100 хэдэн мянган төгрөг авдаг. Яахав төрийн минь сүлд буянд болж явнаа. Болноо, болно, хэдэн сайхан хүүхдийнхээ буянд.
-Та өөрийн 11 хүүхдээс гадна бас өөр олон өнчин хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн буянтан хүн шүү дээ?
-Чадалтай байхдаа өөрийн хүүхдүүдээс гадна хүний хүүхэд авч өсгөдөг байлаа. “Дэлхийн зөн”-гийн хүүхэд авч энэ тэр. Одоо чадахаа байсан. Хамгийн анх авч өсгөсөн хүүхэд маань Энхтайван. Одоо Дарханд ах дүү нарынхаа ажилд туслаад явж байгаа. Авгай хүүхэд аваад, хоёр сайхан хүүтэй болсон. Нэг хүү минь Чингис гээд сайн хүү бий. Одоо манай хэдийн малыг малладаг нэг адуучин залуу бий. Тэр их сайхан хүү болж хувирсан. Өнчин хүүхэд өсгөнө, сургууль соёлд сурна, бичиг баримт авч өгөх болно, тэр чинь их ажил болно.
-Та өөрөөрөө овоглодог уу?
-Үгүй ээ. Удам судрыг нь асууж сурч байгаад овоглох ёстой хүнээр нь овоглодог.
-Сүхбат аварга асрамжийн газраас хүүхэд өргөж авсан байхаа.
-Үгүй ээ, манай Батсүх авсан. Би “Ээж нь цуг явж, харж авч өгөх үү?” гэсэн чинь “Үгүй, би өөрөө авч чадна” гээд явсан. Тэгээд өөрөө нэг хүүхэд сонгож авсан юм. Тэр хүүхдийг өөрөөрөө овоглосон. Гэтэл тэр хүүхэд нь бүтэлгүй ээ. Цагдаа шүүхээс Батсүхийг дуудаад л “тэр хүүхэд хэрэг хийсэн” гээд байдаг юм билээ. Би тэрийг хараад айсан. Намайг ингэж дуудаад байвал яанаа гэж бодсон. Би тэгвэл яах юм, яаж очих юм базарваань. Адаглаад хөл гар муутай хөгшин хүн хэцүүднэ биз дээ. Миний өргөж авч өсгөсөн хүүхдүүд их сайн, цагаан сараар ирж золгоно. Би эрэгтэй хүүхэд голдуу авч өсгөсөн.
-Батсүх уяач хэдэн хүүхэдтэй билээ?
-4 хүүхэдтэй. Сая эхнэр нь одон авсан. Одоо 4 хүүхэдтэй бол одон өгдөг болсон юм байна лээ. Бидний үед 5, 8 хүүхэдтэй байж 1,2 дугаар одон авдаг байсан.
-Ярилцсанд баярлалаа